دکتر فربد فدایی : مبتلایان به این اختلال شخصیتی می‌پندارند که دیگران آنان را مورد آزار، بهره‌کشی یا فریب قرار می‌دهند،
دکتر مجید سلطانی - گفتگو با دکتر فربد فدایی درباره یکی از اختلالات شخصیتی
پارانوییدها بدبین، لجباز و کینه‌توزند! اگر از شما بپرسند که خوش‌بین هستید یا بدبین؛ چه جوابی می‌دهید؟ به نظرم می‌رسد که در خوش‌بینانه‌ترین حالت نیز پاسخ شما دو وجهی است و نمی‌توانید بگویید که من کاملا خوش‌بین یا کاملا بدبین هستم! روان‌پزشکان می‌گویند اگر بدبینی از حد و حدودی بگذارد، نوعی اختلال روانی پیش می‌آورد؛ موسوم به پارانویا. پارانویید، نامی است که روان‌پزشکان و روان‌شناسان به بیماران مبتلا به پارانویا اطلاق می‌کنند. برای آشنایی بیشتر با پارانویا و پارانوییدها به سراغ دکتر فربد فدایی، روا‌ن‌پزشک و مدیر گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی، رفته‌ایم و گفتگویی در همین زمینه با ایشان ترتیب داده‌ایم...
سلامت : آقای دکتر! گاهی با افرادی برخورد می‌کنیم که بیش از حد به دیگران بدگمان و ظنین هستند. از کجا بفهمیم که این قبیل افراد، اظهارنظرهایشان بیمارگونه و از سر پارانویا است یا واقع‌بینانه و ناشی از یک بینش درست؟
خب، مهم‌ترین ویژگی افراد بدبین یا پارانویید همان سوءظن و بی‌اعتمادی به دیگران است. مبتلایان به این اختلال شخصیتی می‌پندارند که دیگران آنان را مورد آزار، بهره‌کشی یا فریب قرار می‌دهند، در حالی که واقعیت چنین نیست، این افراد بدون هیچ دلیل، یا بر پایه شواهد ناچیز و بی‌اهمیت دچار این شک هستند که دیگران بر ضد آنان توطئه می‌کنند. احساس می‌کنند که از فرد یا افراد دیگر به شدت صدمه دیده‌اند در حالی که ممکن است هیچ شاهد عینی برای مدعا موجود نباشد.
سلامت : آیا چنین تفکری ممکن است باعث آسیب رساندن به نهاد خانواده هم بشود؟
بله، این افراد معمولا درباره وفاداری همسر، بستگان و دوستان خویش تردیدهای همیشگی و جدی دارند و اعمال آنها را به دقت مورد ریزبینی قرار می‌دهند تا شواهدی حاکی از ثبات خصمانه آنان بیابند. هنگامی که از یک دوست یا خویشاوند محبت و وفاداری ببینند، چنان شگفت‌زده می‌شوند که نمی‌توانند این امر را باور کنند زیرا انتظار دارند که دوستان و خویشاوندان‌شان فقط درصدد صدمه رسانیدن به آنها باشند.
سلامت : پس دوستان کمی هم دارند!
همین‌طور است. مبتلایان به پارانویا از اعتماد کردن و صمیمیت نسبت به دیگران اکراه دارند زیرا می‌ترسند اگر چیزی از خود به دیگران بگویند، آن اطلاعات علیه خودشان به کار رود. آنان در رویدادهای عادی زندگی معانی پنهانی تحقیرکننده و توهین‌آور و تهدیدکننده‌ای را درک می‌کنند. برای نمونه، فرد بدبین (پارانویید) ممکن است یک بی‌توجی غیرعمدی را از سوی همکار خود به‌عنوان یک اقدام برنامه‌ریزی شده برای توهین به شخصیت خود تلقی کند و یا اشتباه جزیی محاسبه از طرف یک فروشنده را اقدامی عمدی برای دزدی بخواند.
سلامت : اگر از این افراد تعریف و تمجید کنیم؛ آیا فایده‌ای دارد؟ ممکن است ذهن‌شان عوض شود؟
نه! تشویق و تعریف معمولا مورد سوءتعبیر قرار می‌گیرد. برای نمونه، اگر کسی از آنان به دلیل کار خوبی که انجام داده‌اند تعریف کند، فرد پارانویید با خود می‌اندیشد: «منظور این است که کارهای اضافی و تحمیلی را به عهده من بگذارند.» اگر دوست‌شان از روی خیرخواهی پیشنهاد یاری در کار را به آنان بدهد، با خود می‌پندارند: «منظور این است که من به تنهایی از عهده کارم برنمی‌آیم.» توجه داشته باشید که مبتلایان به اختلال شخصیت بدبین همیشه در حالت لجاجت و کینه‌توزی هستند و تمایلی به بخشودن توهین‌ها، یا تحقیرهای تصوری ندارند. هر بی‌توجهی جزیی سبب برانگیختن دشمنی عمده از سوی آنان می‌شود و احساس دشمنی برای زمانی طولانی ادامه می‌یابد. آنان همیشه گوش به زنگ هستند که منویات بدخواهانه دیگران را کشف کنند و اغلب احساس می‌کنند که منش یا اعتبار آنان مورد حمله قرار گرفته و از این رو با خشم دست به ضد حمله می‌زنند.
سلامت : آیا حسادت‌ورزی نیز در این افراد دیده می‌شود؟
بله، افراد گرفتار این اختلال ممکن است به صورتی بیمارگونه حسود باشند. اغلب بدون اینکه شواهدی موجود باشد، مظنون به خیانت همسرشان هستند. آنان ممکن است شواهد متعدد و مفصل، اما نامربوط و جزیی در حمایت از عقاید نادرست حاسدانه خویش گرد آورند. این بیماران ممکن است پیوسته رفت و آمد، اعمال، نیات و وفاداری همسر خود را مورد مراقبت، پرسش و مجادله قرار دهند و از ترس اینکه مورد خیانت قرار گیرند، همه جنبه‌های رابطه را زیر تسلط خویش درمی‌آورند.
سلامت : پس قاعدتا زندگی با این افراد خیلی سخت است!
دقیقا. به سر بردن با مبتلایان به اختلال شخصیت پارانویید مشکل است و اغلب از نظر روابط نزدیک دچار اشکال هستند. طبیعت بدبین و مجادله‌گر آنان ممکن است واکنش خصمانه‌ای را در دیگران پدید آورد که موجب تایید بدبینی‌‌های آنان می‌شود.
سلامت : احتمالا چنین افرادی باید از شنیدن انتقاد هم دلخور شوند.
از آنجا که مبتلایان به اختلال شخصیت پارانویید قادر به اعتماد به دیگران نیستند، نیاز شدید به خودکفایی و استقلال دارند. آنها همیشه احتیاج دارند بر اطرافیان خود مسلط باشند و در غیر این صورت احساس آرامش نمی‌کنند. این‌گونه افراد انعطاف‌ناپذیر و منتقد همیشگی دیگران هستند، گر چه خود قادر به شنیدن هیچ انتقادی نیستند. به‌طور کلی افرادی هستند مدافعه‌جو و به‌طور متناوب در مجادلات قانونی درگیر می‌شوند. این افراد انگیزه شریرانه‌ای را به دیگران نسبت می‌دهند که برون‌فکنی ترس‌های خود آنان است. اغلب، خیال‌پردازی‌هایی در مورد قدرت و منزلت خویش دارند. به جمع‌بندی‌هایی ساده‌انگارانه از جهان که مردم را به دو گروه متمایز خوب و بد تقسیم می‌کند تمایل دارند نسبت به دیگران، به‌ویژه در مورد گروه‌ها و اقوامی که از آنان متمایز هستند دیدگاه منفی قالبی ابراز می‌کنند. موقعیت‌های مبهم آنان را هراسان می‌کند. گاهی به صورتی خطرناک نسبت به عقاید خود تعصب می‌ورزند. در واکنش به فشارهای روانی شدید ممکن است دچار روان‌پریشی کوتاه‌مدت، از چند دقیقه تا چند ساعت بشوند.
سلامت : برای تشخیص چنین اختلالی، به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
ابتدا توجه داشته باشید که برخی رفتارها که ناشی از زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی یا موقعیت‌های ویژه زندگی است ممکن است به اشتباه «پارانویا» تلقی شود. برای نمونه، افراد وابسته به اقلیت‌ها، مهاجران، پناهندگان سیاسی و اقتصادی و یا افرادی از ریشه‌های قومی متفاوت شاید دستاوردهای احتیاط‌آمیز یا تدافعی نشان دهند، اما این رفتار ممکن است به علت ناآشنایی باشد؛ مثلا تسلط نداشتن به زبان کشور جدید و یا ناآگاهی از قوانین. گاهی احتیاط و حالت تدافعی این گروه‌ها واکنشی است نسبت به پیش‌داوری‌ها یا غفلت از سوی اکثریت جامعه. البته این رفتارها به نوبه خود ممکن است در کسانی که با این افراد سر و کار دارند، خشم و سرخوردگی پدید آورد و به این ترتیب یک چرخه معیوب از بی‌اعتمادی ایجاد می‌شود که آن را نباید با این اختلال شخصیت اشتباه کرد.
سلامت : آیا ممکن است این اختلال در دوران کودکی هم نشانه‌هایی داشته باشد؟
بله؛ در دوران کودکی اغلب مبتلایان به اختلال شخصیت پارانویید نشانه‌هایی چون انزوا و تکروی، رابطه ضعیف با همسالان، احساس اضطراب در برابر جمع، نارسایی تحصیلی، حساسیت بیش از حد، نحوه تفکر و تکلم مخصوص به خود و خیال‌پردازی‌های مایه گرفته از درون دیده می‌شود. این افراد معمولا در کودکی عجیب یا نابه‌هنجار به نظر می‌رسیده‌اند و شاید به همین دلیل نیز مورد اذیت و آزار قرار می‌گرفته‌اند.
سلامت : این بدبینی چه‌قدر شایع است؟
شیوع این اختلال 5/0درصد تا 5/2 درصد کل جمعیت گزارش شده و شواهدی وجود دارد که این اختلال بین بستگان به «اسکیزوفرنیا»ی مزمن و مبتلا به اختلال هذیانی نوع گزند فروان‌تر است.
سلامت : پارانویا درمان هم دارد؟
بله، درمان اختصاصی در اختلال شخصیت پارانویا عبارت است از روان‌درمانی. اما ویژگی‌های شخصیتی این بیماران مانع عمده‌ای در ایجاد رابطه درمانی مناسب است. درمان دارویی برای مقابله با اضطراب و پریشانی بیمار و یا دوره‌های آشفتگی شدید و اندیشه‌های شبه هذیانی او مفید است.